Bayazid Bistami, the Ecstatic Sufi

Bāyazīd Bistāmī (800 - 874 AD)

Bayazid Bistami, the Ecstatic Sufi
By Timothy Conway, Ph.D.

"Bāyazīd (or Abū Yazīd), born at Bistām in Khurāsān (eastern Iran), was the first major “ecstatic” Muslim Sūfī mystic known to us. In the words of A.J. Arberry, Bistāmī was “a mystical genius of the first order … a man of profound spirituality, who through long austerity and meditation reached a state of compelling awareness of the merging of his human individuality into the Individuality of God.… To him is attributed the introduction of [divine] ‘intoxication’ [sukr] into Sūfī doctrine, and in this respect he is contrasted with the ‘sober’ school of Baghdad [s ah w, sobriety], headed by the great al-Junayd (d. 910).” (Arberry [Tr.], Muslim Saints & Mystics: Episodes from the Tadhkirat al-Auliyā’ [“Memorial of the Saints”] by Farīd al-Dīn ‘At tār, London: Routledge & Kegan Paul, 1966, p. 4).

Annemarie Schimmel notes: “Bāyezīd hoped for a complete extinction [fanā] of the traces of self… the negative way is his; but he was also the first to describe the mystical experience in terms of the [positive] image of the mi‘rāj, the heaven- ly journey of the Prophet.” (See Schimmel, Mystical Dimensions of Islam, Chapel Hill, NC: Univ. of North Carolina, 1975, pp. 46-51.)

Bāyazīd was one of three brothers, each of whom became “a renunciate and servant of God.” Their grandfather, a Zoroastrian, had converted to Islām. Bāyazīd’s own youthful piety may have been influenced by this. He entered a Hanafī school of legal study, the most liberal approach to the Muslim sharī‘a. Yet he was strict in observing both voluntary and obligatory religious forms of worship. His career as a promulgator of Hanafi law was transcended when a student turned him toward Sūfism. He began to practice a regimen of terrible self-denial and to visit many dervishes and saints to learn from them the Sūfī way. We read that “Imām Ja‘far Sādiq and Imām Musa Kazīm were among his Shaikhs.” Bāyazīd spent long sojourns as an itinerant wanderer, “meeting 360 Sūfīs,” and later embraced solitude and the contemplative life. During one 12-year period he engaged in various austerities and spiritual practices in almost complete isolation. Later, he allowed himself periods of teaching disciples back at Bistām.

In some places so many people became his disciples that he committed uncouth acts to drive them away, such as once eating bread during the daytime fasting period in the holy month of Ramadān. Another story of Bāyazīd recounted by ‘At*tār tells that in an Arabian town he visited en route to Medina, a large throng wanted discipleship under him. Though Bāyazīd left town, the crowd still followed him. Looking back, he asked his inner Divine Guide, “Who are those men?” “They wish to keep you company,” came the answer. “Lord God!” he cried, “I beg of Thee, veil not Thy creatures from Thee through me!” Then, wishing to expel love of him from their hearts and remove the “obstacle” of himself from their spiritual path, after performing the dawn prayer he looked at them and said, “Verily, I am God; there is no god but I; serve Me.” “The man has become mad and committed blasphemy!” they cried. And they left him.

In Sūfism, such deliberate “sins” by a saint became known as Malāmat, so Bāyazīd is viewed as founder of the informal Silsila (lineage) of the Malamatiya, also called Tayfuriya Order of Sūfīs. When he wasn’t preferring solitude with Allāh, but allowing a circle of disciples near him, Bāyazīd urged them to put their affairs in God’s hands and to accept sincerely the pure doctrine of Tauhīd, the Oneness or Nonduality of God, along with five essentials: keep all obligations enjoined by the Qur’ān and Sunna, always speak truth, keep the heart free from hatred, avoid forbidden food, and shun religious innovations. Muslim scholars and mystics say that Bāyazīd was the first or one of the first Sūfīs to spread the ideal of fanā, annihilation or extinction in God (a word likely derived from the old Buddhist term nirvān a, well known in Central Asia), to insure that the Tauhīd view was authentically lived, not just thought about or talked about.

Like many early Sūfīs, Bāyazīd never wrote anything, but some 500 of his sayings have been relayed in texts by other writers, many of these sayings expressed in boldly mystical, paradox- ical, even shocking language. A few later Sūfīs—like Ibn Sālim in the next generation—branded him a heretic, while others like Abū Nas*r as-Sarrāj (d. 988) and Jalāluddīn Rūmī (d. 1273) defended Bāyazīd and similar mystics, saying that they were overtaken by God in a prophetic way and made to utter momentary, involuntary utterances (shathiāt) by God Himself. Thus, claim the defenders of Bāyazīd, his ecstatic utterances should not to be construed as actual egotistic beliefs or self-aggrandizing claims. Bāyazīd’s seeming antinomianism and blasphemy were, in fact, balanced by obviously humble, devout, self-effacing statements, such as “Better that Thou be mine without me, than I be my own without Thee” (in the Tadhkirat); and “If I could say—and absolutely mean it—‘There is nothing real but Allah [Lā ilāha illā Llāh],’ there would be nothing to concern me after that.” (Quoted in M. Abdur Rabb, Persian Mysticism: Abū Yazīd al-Bistāmī, Dacca: Academy of Pakistan Affairs, 1971.)

Despite a frequently expressed humility and self-restraint found in the sayings and stories of Bāyazīd Bistāmī preserved by Sūfī tradition, early on he came to symbolize for the Sūfism one of two main trends, namely, the eastern, Khurāsān, Persian-speaking “(God-)intoxicated” and more-or-less antinomian variety, contrasted with the western, Arabic-speaking, Baghdad brand of more “orthodox” Sūfism represented by that sober sage, al-Junayd, of the next generation. Bistāmī’s ecstatic Sūfism did heavily influence the later Persian-speaking Sūfī mystic love poets like Sanā’ī, ‘At*tār, Rūmī, Hāfez*, et al., as well as the “mad” Malāmatī and Qalandarī dervīshes.

One particularly notable element in the stream of literature about Bāyazīd Bistāmī is his mi‘rāj or “heavenly ascent.” Michael Sells wisely notes: “There is more involved in this text than a Sūfī appropriation of the account of Muh*ammad’s Mi‘rāj. The early Mi‘rāj accounts of Muh*ammad are themselves part of a rich and complex Near Eastern tradition of heavenly ascents, a tradition that includes Enoch texts, most notably, the Enoch tradition and the account of the heavenly ascent of Moses. The parallels between Bistami’s Mi‘rāj and the Jewish Merkavah [Divine chariot or throne] mystical tradition are particularly striking. Such parallels do not show that the Bistāmī Mi‘rāj was dependent on any particular Merkavah source, nor that the Merkavah tradition was dependent on Mi‘rāj accounts. What the parallels reflect, rather, is the role of a partially shared symbolic cosmology of the heavenly ascent as one of the major meeting points… in the late antique and medieval Near East.” (Michael Sells, Early Islamic Mysticism, NY: Paulist Press, 1996, p. 242; see his translation of various passages on/by Bistāmī, pp. 212-50.)

We will reproduce below an especially poetic version of Bāyazīd Bistāmī’s mi‘rāj as penned by Farīduddīn ‘At*tār in the 13th century; Sells has translated for us (pp. 244-9) an earlier version, attributed to Abū l-Qāsim al-Junayd (d. 910), “but more likely composed considerably after Junayd’s death.” In this version, Bāyazīd is said to report, “I saw myself in the dream as if I had risen to the heavens in quest of Allāh… that I might abide with Him forever.” Bāyazīd goes on to tell of being taken by various ever-more incredibly luminous, gifted angels up through a series of seven heavens. In each one the huge numbers of angels are amazed to see “an Adamite” or human ascending so high and capable of returning their greetings in the angelic languages. The guiding angels that successively come to take him to the next heaven show him various astonish- ing wonders wrought by Allāh, but Bāyazīd’s aspiration for God-alone surges up, a “flame of longing… reducing the angel to a gnat.” His refrain expressed to the Lord in each case is, “I knew that He was testing me in that. I was saying: ‘My Dear One, my goal is other than what You are showing me.’ I did not turn toward it out of respect for His sanctity.” And Allāh would, via an angel, then take Bāyazīd up to the next level, finally at the seventh heaven turning the mystic into a magnificent bird of spirit who roams through the wonders of God’s most subtle heavenly expressions of form, “kingdom after kingdom, veil after veil, domain after domain, sea after sea [of light], curtain after curtain, until I ended up at a throne….” Again, Bāyazīd states his refrain that “my goal is other than what You are showing me.” And Allāh thereupon beckons, “To Me, to Me!” and brings Bāyazīd closer to Him. “It was as if I were melting like lead. Then He gave me a drink from the spring of graciousness (lut f) with the cup of intimacy. Then he brought me to a state that I am unable to describe… closer and closer to Him until I was nearer to Him than the spirit is to the body…. I kept on in this way until I was like He was before creation and only the Real remained (baqiya) without being or relation or place or position or quality. May His glory be glorified and His names held transcendent!” (Note: capital letters added to Sells’ translation for the Divine “He,” “His,” “Him”; and Abū Yazīd re-spelled as “Bāyazīd.”)

When Bayazid physically expired in or around 874, he was over seventy. Before he died, someone asked him about his age. He humbly replied: “I am four years old. For seventy years I was veiled. I got rid of my veils only four years ago.” (R.A. Nicholson, The Mystics of Islam, 1914, p. 57.)

His lovely tomb-shrine is located in Bistām, Iran. No less a spiritual authority than Baghdad’s sober Sūfī al-Junayd allegedly declared: “As the Archangel Gabriel is superior among all angels, in the same way Bāyazīd is the superior Sūfī among all.” Abū Nasr as-Sarrāj, a century after Bāyazīd’s passing, wrote of the saintly mystic as “a man famous for austerity, worship, know- ledge and understanding,” and reported, “the learned of our regions take blessings (yatabarrak- ūna) at the tomb of Bāyazīd (God grant him compassion) down to the present day.” Sarrāj further said that earlier shaykhs used “to pay visit to him (yazūrūnahu) and take blessings from his devotions (du‘āyahu). They considered him one of the most exalted of worshippers and renouncers and people of wisdom (ma‘rifa) in Allāh. They recall that he surpassed the people of his age in conscientiousness and striving (ijtihād) and the uninterrupted remembrance of Allāh Most High.” (Quoted in Sells, Early Islamic Mysticism, p. 228) ."

Related Reading Materials:

• Shams Tabrizi & the Audacity of Bayazid Bistami
• Bayazid Bistami Brief Biography
• 
  

آشنای با بایزید بسطامی عارف قرن دوم هجری

نام و نسب بایزید بسطامی

ابویزید طیفور پسر عیسی پسر سروشان بسطامی ملقب به سلطان العارفین در نیمه اول قرن دوم هجری یعنی در سال آخر دوره حکومت امویان در شهر بسطام از ایالت کومش (قومس) در محله موبدان (زرتشتیان) در خاندانی زاهد و متقی و مسلمان چشم به جهان گشود. تولد او به سال 131 هجری ثبت شده و جد او سروشان والی ولایت قومس بوده است. مي‌گويند جد اين بينشور بزرگ ايراني، سروشان زرتشتي بوده و سپس بدين اسلام درآمده است

در لغت‌نامه دهخدا آمده است كه طيفور‌بن عيسي بن آدم بن عيسي بن سروشان بسطامي ملقب به سلطان‌العارفين به دست امام علي بن موسي‌الرضا(ع) امام هشتم شيعيان مسلماني گزيده و او را بايزيد اكبر گويند. به طوري كه نوشته‌اند بايزيد چندين بار به سفر حج رفته ، اين سفرها كه همراه با رياضت نفس و تهذيب فكر بوده به منظور واقف كردن مردم به مقام والاي انساني و راهنمائي و ارشاد خلق به مردم‌گرايي انجام گرفته است

بایزید هیچگاه وارد میدان سیاست و اقتصاد نشد. از این‌رو در بالاترین جایگاه ارجمندی زیست، مگر در مواردی که گروهی کژاندیش کمر به ستیزه با او بستند و گاه مجبور می‌شد از بسطام بیرون رود

   بایزید بسطامی یکی از بنیانگذاران مهم عرفان است. عرفان به ظاهر و پوسته دین توجه ندارد. «عرفان» شناختی است بر مغز و روح دین. بنابراین شریعت، پوسته و ظاهر دین را می‌شکند و به باطن و مغز آن می‌رسد و به آن‌هم اکتفا نمی‌کنند و مغز و باطن دین را در آسیاب اندیشه‌ها و عشق سوزان خود برای رسیدن به خداوند خُرد می‌کنند و آن‌چنان با خداوند در می‌آمیزد که ندای «ان الحق» سرمی‌دهند

   بایزید، به‌جزدر موارد اندک، همه عمر در بسطام زیست. او یکی از مردان بزرگ ایران بود که اگر علم در آسمان هفتم هم باشد بدان دست می‌یابند. البته مقصود از آسمان هفتم، بالاترین جایگاه آگاهی و دانش است و آنجا گستره‌ی جولان یکتا پروردگار می‌باشد. چنان‌که بایزید می‌فرماید

   از خویشتن خویش بیرون آمدم، آن‌گونه که مار از پوست خود بیرون می‌آید. پس در خویشتن نظر کردم خویشتن را، او دیدم

يوگني ادوارد برتلس روسي

 درباره‌ي بايزيد بسطامي مي‌نويسد:« ابويزيد (بايزيد) طيفور ابن‌عيسي بن‌‌آدم سروشان بسطامي يكي از متفكرا‌ن تصوف كه ‌در نوع خود ‌بي‌همتا بود (از راه استنتاج منطقي، از كل به جزء كه در زمان معتزله با تكامل اصل احديت مطلق يزداني تشديد شده بود) ‌‌به اين نتيجه رسيده بود كه (يگانه هستي واقعي خداست) و راه رسيدن به ميدان توحيد، ‌تجلي ظاهري عبادت و انجام فرايض و غيره نبوده، بلكه فرو رفتن در انديشه‌‌ي يگانگي خدا‌ (‌وحدت هستي) بدا‌ن‌سا‌ن است كه در ژرفنا‌ي انديشه‌‌ي موجوديت«فردي= من» ا‌نسان بطور كامل محو و ناپديد مي‌گرد‌د و سعادت فراموشي وجود و سلب هرگونه حركت نفساني (فردي=‌‌ من) دست مي‌دهد و به كل هستي ا‌عم ا‌جتماعي و يا روحاني مي‌پيوند‌د

اساتید بایزید بسطامی در تصوف

چنین میماند که بایزید در تصوف استاد نداشته و خرقه ارادت از دست هیچیک از مشایخ تصوف نپوشیده است. گروهی او را امی دانسته و نقل کرده اند که بسیاری از حقایق بر او کشف میشد و خود نمیدانست. گروهی دیگر نقل کرده اند که یکصد و سیزده یا سیصد و سه استاد دیده است. قدر مسلم اینکه استاد او در تصوف معلوم نیست و خود چنین گفته است که مردمان علم از مردگان گرفتند و ما از زنده ای علم گرفتیم که هزگز نمیرد. و باز پرسیدند که پیر تو در تصوف که بود؟ گفت: پیره زنی. بهر حال جهت زندگانی این عارف بزرگ ایرانی مبهم بوده و اطلاع ما نیز در اینباره بسیار محدود و ناقص میباشد. ولی با این همه آنچه از تعلیم و عرفان او باقی مانده است بهیچ وجه ناقص و مبهم نیست و به روشنی معلوم میشود که وی مردی بزرگ بوده است. به نقل آورده اند: چون کار او بلند شد سخن او در حوصله اهل ظاهر نمیگنجید. حاصل، هفت بارش از بسطام بیرون کردند. وقتیکه وی را از شهر بیرون میکردند پرسید جرم من چیست؟ پاسخ دادند: تو کافری. گفت: خوشا به حال مردم شهری که کافرش من باشم. در میان عارفان ایرانی بایزید از نخستین کسانی است که به نویسندگی و به قولی به شاعری پرداخته است. امام محمد غزالی در قرن پنجم هجری از آثار قلمی او استفاده کرده ولی در حال حاضر چیزی از آثار قلمی وی در دست نمیباشد.  بديهي است شهرت در امي بودن بايزيد نيز به علت عدم اظهار خود او و بي‌زاري از تظاهر به آگاهي از علوم فخرآميز ظاهري بوده است 

خویشان بایزید بسطامی

بموجب روایت سهلکی، بایزید دو برادر و دو خواهر نیز داشت که از آن جمله، وی برادر میانه بود. برادر بزرگترش آدم نام داشت و آنکه از بایزید کوچکتر بود علی نامیده میشد. بعدها برادر زاده اش ابوموسی که پسر آدم بود به خدمت بایزید درآمد و شاگرد و خادم او شد. بایزید نسبت به ابوموسی علاقه و محبت پدرانه داشت و ابوموسی نیز در مواظبت احوال بایزید دقت تمام به کار میبست و در تکریم بایزید بسیار میکوشید

احوال و اسرار بایزید بسطامی

به روایت سهلکی، بایزید از احوال و اسرار خود آنچه را از دیگران پنهان میداشت، پیش این برادر زاده خویش آشکار میکرد. میگویند ابوموسی در وقت مرگ گفته بود چهارصد سخن را از بایزید بگور میبرم که هیچکس را اهل آن ندیدم که با وی گویم. هنگام وفات بایزید، ابوموسی بیست و دو سال داشت و سالها بعد از بایزید نیز زیست. ابوموسی نسبت به عموی خویش حرمت و تکریم بسیار بجای آورد. چنانکه هنگام وفات خویش وصیت کرد او را نزدیک بایزید دفن کنند اما قبر او را از قبر بایزید گودتر کنند تا گور او با گور بایزید برابر نباشد

شطحيات بايزيد بسطامي كه به پير بسطام شهرت دارد در كتاب‌النور من كلمات ابي‌الطيفور تأليف ابوالفضل محمد پسر علي سهلكي صوفي است از خلفاء بايزيد بوده. جمع آمده است، بعلاوه پاره‌يي از اين شطحيات را نيز جنيد شرح كرده است كه در كتاب‌اللمع سراج نقل شده است و مأخذ عمده‌ي اقوال و تعاليم بايزيد همين‌هاست. از نورالعلوم هم كه در شرح مقامات ابوالحسن خرقاني است اطلاعات مفيد در باب بايزيد بسطامي بدست مي‌آيد و در ظاهر آنچه در طبقات سلمي، انصاري، كشف‌المحجوب هجويري. تذكره‌الاولياء عطار، نفحات‌الانس جامي و ساير مآخذ درباره بايزيد آمده است غالبا از همين منابع اخذ شده است بايزيد در اوايل خود به اقصي نقاط ايران، عراق، عربستان و شام سفر كرد و در هر جائي با ديده تيزبين خود چيزي آموخت

حکایت شیخ فرید الدین عطار

شیخ فریدالدین عطار نیشابوری در تذکرة الاولیاء مینویسد: «نقلست که گفت مردی در راه حج پیشم آمد گفت: کجا میروی؟ گفتم: به حج. گفت: چه داری؟ گفتم: دویست درم. گفت: بیا بمن ده که صاحب عیالم و هفت بار گرد من در گرد که حج تو اینست. گفت: چنان کردم و باز گشتم. و گفت از نماز جز ایستادگی تن ندیدم و از روزه جز گرسنگی ندیدم. آنچه مراست از فضل اوست نه از فعل من. و گفت: کمال درجه عارف سوزش او بود در محبت

غزلی از "خداوندگار بلخ" درباره بایزید بسطامی

           بـایـزیـد انـدر سـفـر جـسـتـی بـســــی      تـا بـیـابـد خـضـر وقـت خـود کـســـــــی

           دیـد پـیـری بـا قـدی هـمـچـون هـــلال      بـود در وی فـرو گـفـتـار رجــــــــــــال

           بـایـزیـد او را چـو از اقـطـاب یـافــت      مسکنت بنمود و در خدمت شــــــــتافت

           پـیـش او بنشست می پرسید حــــــــال      یافتش درویش و هم صاحب عـیــــــــال

          گفت: عزم تو کجـا؟ ای بــایــزیــــــــد!     رخت غربت را کجا خـواهـی کـشـــــید

          گفت: قـصـد کـعـبـه دارم از پــگــــــــه     گـفـت: هین با خود چـــــه داری زاد ره

          گفت: دارم از درم نــقــره دویســـــــت     نک ببسته سست برگوشه ردی اســـــت

          گفت: طوافی کن بگردم هـفت بــــــــار     ویــن نـکـوتـر از طــواف حـــج شـمـار

          و آن درمها پیش من نــه ای جــــــــواد     دان کـه کـردی و شـد حـاصـل مــــــراد

          عمـر کردی، عـمر بـاقـی یـافـتــــــــی      صـاف گـشـتـی بـر صـفـا بـشــــتـافـتـی

          حق آن حقی که جانت دیده اســــــــــت     که مرا بر بیت خود بـــگــزیـــــده است

          کعبه هر چندی که خانه بر اوســـــــت     خلقت من نـیـز خــانــه سـر اوســـــــــت

          تـا بـکـرد آن خانه را در وی نــرفــت      ونـدریـن خـانـه بـجـز آن حـــی نــرفـت

          چـون مـرا دیـدی خــدا را دیــــــده ای     گـرد کـعـبـه صـدق بـر گـردیــــــــده ای

          خدمت من طاعت و حمد خداســـــــت      تـا نپنداری که حق از من جـــــــداســت

          چـشـم نـیـکـو بـاز کـن در من نـــــگر      تـا بـبـیـنی نور حق اندر بـــــــــــــشــــر

          کعبه را یک بار "بیتی" گفت یــــــــار     گـفـت: (یا عبدی) مرا هفتاد بـــــــــــــار

          بـایـزیـدا کـعـبـه را دریـــــافـــــــــتــی     صـــد بها و عــز و صـــد فـر یافـتـــــی

          بایزید آن نکتـه ها را گوش داشـــــــت    هـمچـو زرین حلقه ای در گوش داشـــت

بایزید بسطامی و جنید بغدادی

جنید بغدادی عارف بزرگ قرن سوم هجری درباره بایزید بسطامی گفته است: بایزید در میان ما چون جبرئیل است. در میان ملائکه، و هم او گفته است: نهایت میدان جمله روندگان که بتوحید روانند، بدایت میدان این خراسانی است جمله مردان که به بدایت قدم او رسند همه در گردند و فرو شوند و نمانند. دلیل بر این سخن آنست که بایزید میگوید: دویست سال ببوستان برگذرد تا چون ما گلی در رسد

بایزید بسطامی و شیخ ابو سعید ابوالخیر

شیخ ابو سعید ابوالخیر عارف مشهور قرن پنجم هجری درباره بایزید چنین گفته است: هژده هزار عالم از بایزید پر میبینم و بایزید در میانه نبینم. یعنی آنچه بایزید است در حق محو است

حکایاتی از بایزید بسطامی

وقتی یک تن از علماء بر کلام بایزید اعتراض کرد که این سخن با علم موافق نیست، بایزید گفت: این سخن ما تعلق به آن پاره از علم دارد که به تو نرسیده است. به یک فقیه دیگر که از وی پرسید علم خود را از کی و از کجا گرفته ای؟ پاسخ داد از اعطای ایزدی. در یک مجلس که وی حاضر بود گفته شد: فلانی روایت از فلان میکند و فلان از بهمان. بایزید گفت: مسکینان اند مرده از مرده علم گرفته اند و ما علم خویش از آن زنده گرفته ایم که نمیمیرد. فقیه دیگر که در جوار بایزید میزیست، مردم را از ملاقات وی تحذیر میکرد و میگفت: از صحبت هوسناکی که خود رسم طهارت را درست نمیداند چه بهره میبرید؟ در بسطام به روزگار بایزید تعداد زرتشتیان هنوز بسیار بود و زهد بایزید و عشقی که وی به خدا و دین نشان میداد میبایست تأثیر جالبی در چنان محیط کرده باشد. بایزید با زرتشتیان بسیار محبت میکرد. بطوری که نوشته اند زرتشتی ایی با وی همسایه بود. یکشب کودک وی میگریست و در خانه شان چراغ نبود. شیخ چراغ خویش را مقابل روزنه آنها نگهداشت تا کودک آرام گرفت و مادر کودک که در هنگام گریه طفل غایب بود از این مایه شفقت بایزید با شوهر به اعجاب و تحسین یاد کرد. همین مایه شفقت بایزید این خانواده زرتشتی را سرانجام به اسلام رهنمون شد. یک بار نیز بایزید به نماز میرفت و روز جمعه بود. باران هم آمده بود و زمین گل شده بود. بایزید پایش لغزید دست به دیوار گرفت و خود را نگهداشت. بعد در اینباره فکر کرد و با خود اندیشید که بهتر است از خداوند دیوار حلالی بخواهم و این، از رفتن به مسجد فوری تر است. درباره مالک دیوار پرسید، گفتند: زرتشتی است. رفت و از وی اجازت خواست و حلالی. مرد حیرت کرد و میگویند از تأثیر این مایه دقت در امانت بایزید، مسلمانی گزید. در واقع همین مایه دقت و احتیاط بایزید، و زهد و ریاضت او بود که عامه را از مسلمانان و نامسلمانان درباره وی به اعجاب و تحسین وامیداشت. عامه مسلمانان به این زاهد به ظاهر امی بیش از فقهاء و مشایخ اعتقاد میورزیدند و زرتشتیان بسطام درباره وی چنان معتقد بودند که وقتی یکی شان را گفتند چرا مسلمان نشوی؟ جواب داد اگر اسلام آنست که بایزید دارد من طاقت آن را ندارم و اگر آنست که شما بکار میدارید طالب آن نیستم. بایزید در مورد دیگر میگوید: «من چون بحری ژرفم که نه آغازی دارم نه پایانی». کسی از او پرسید عرش چیست؟ پاسخ داد: من. گفت: کرسی چیست؟ گفت: من و به همین سان درباره لوح و قلم چون سئوال کرد جواب داد: من و اینچنین با پیامبران و فرشتگان اتخاذ هویت کرد و چون سئوال کننده را متعجب دید توضیح داد: «هر آنکس در خدا فانی شود و حقیقت را فرا چنگ آورد او خود همه حق خواهد شد. چون او نماینده خدا خویشتن را در خویش میبیند». گویند روزی شخصی بحضور سلطان بایزید آمده و گفت: که قربانت شوم یا سلطان این تسبیح که در دست داشته و دارم به تعداد یکهزار دانه دارد و خواهش مینمایم تا مرا رهنمائی نمایید که روزانه چند مرتبه خداوند بزرگ را یاد نمایم؟ جناب مبارک بایزید گفت: که روزانه به تعداد پنج مرتبه خداوند را یاد کن. آن مرد باز هم سوال نمود که قربانت شوم من میگویم که خداوند بزرگ را روزانه چند هزار مرتبه یاد نمایم شما میگوید که پنج مرتبه؟ جناب مبارک بایزید گفت: اگر بالایت پنج مرتبه اضافی مینماید روزانه سه مراتب خداوند بزرگ را یاد بکن. آن مرد پیش خود گفت: که اصلاً جناب مبارک متوجه حرف من نشده باز هم عرض نمود: شما حرف مرا هیچ متوجه نشده اید در حالیکه در دستم تسبیح یکهزار دانه است که من میخواهم روزانه چندین هزار مرتبه خداوند بزرگ را یاد نمایم و شما میگویید که سه مراتب؟ سلطان بایزید فرمود: اگر روزانه سه مرتبه هم بتو مشکل است پس در آنصورت یک مرتبه در روز خدواند متعال را یاد کن. آن مرد گفت: قربانت شوم ببین که من چه میگویم و شما مرا چگونه رهنمائی مینماید؟ در همین موقع حضرت بسطامی سخت جلالی شده و گفت: ای مرد ریاکار پس حالا بزبان بایزید بگو که یا الله! زمانیکه آنمرد ریاکار بزبان آن مبارک یا الله میگوید بقدرت خداوند متعال دفعتاً جان بحق داده خاکستر گردید و محو گشت

شمس تبریزی و بایزید بسطامی 

راجع به انقلاب و آشفتگی مولانا جلال الدین رومی، افلاکی روایت کرده که روزی مولانا در حالی که از مدرسه پنبه فروشان قونیه بیرون آمده و بر استری سوار شده باتفاق جماعتی از طلاب علم میگذشت، شمس تبریزی به او برخورد پرسید: بایزید بسطامی بزرگتر است یا محمد بن عبدالله. مولانا گفت: این چه سئوال است؟ محمد خاتم پیغمبران است، چگونه میتوان بایزید را با او مقایسه کرد. شمس الدین تبریزی گفت: پس چرا پیغمبر میفرماید: «ما عرفناک حق معرفتک» و بایزید بسطامی میگوید: «سبحانی ما اعظم شأنی». مولانا بطوری آشفته شد که از استر بیفتاد و مدهوش شد چون بهوش آمد با شمس به مدرسه رفت و تا چهل روز در حجره ای با او خلوت داشت

بایزید بسطامی در تذكرة الاولیاء

آن خلیفه الهی، آن دعامه نامتناهی، آن سلطان العارفین، آن حجة الخلایق اجمعین، آن پخته جهان ناکامی، شیخ بایزید بسطامی رحمة الله علیه، اکبر مشایخ و اعظم اولیاء بود و حجت خدای بود و خلیفه بحق بود و قطب عالم بود و مرجع اوتاد و ریاضات و کرامات و حالات و کلمات او را اندازه نبود و در اسرار و حقایق نظری نافذ و جدی بلیغ داشت و دایم در مقام قرب و هیبت بود. غرقه انس و محبت بود و پیوسته تن در مجاهده و دل در مشاهده داشت و روایات او در احادیث عالی بود و پیش از او کسی را در معانی طریقت چندان استنباط نبود که او را گفتند که در این شیوه نخست او بود که علم به صحرا زد و کمال او پوشیده نیست تا به حدی که جنید گفت: بایزید در میان ما چون جبرئیل است در میان ملائکه. و هم او گفت: نهایت میدان جمله روندگان که به توحید روانند بدایت میدان این خراسانی است. جمله مردان که به بدایت قدم او رسند همه در گردند و فرو شوند و نمانند. دلیل بر این سخن آن است که بایزید میگوید: دویست سال به بوستان برگذرد تا چون ما گلی در رسد. و شیخ ابوسعید ابوالخیر رحمة الله علیه میگوید: هژده هزار عالم از بایزید پر میبینم و بایزید در میانه نبینم. یعنی آنچه بایزید است در حق محو است. جد وی گبر بود و از بزرگان بسطام یکی پدر وی بود. واقعه با او همبر بوده است از شکم مادر. چنانکه مادرش نقل کند: هرگاه که لقمه به شبهت در دهان نهادمی تو در شکم من در تپیدن آمدی و قرار نگرفتی تا باز انداختمی. و مصداق این سخن آن است که از شیخ پرسیدند که مرد را در این طریق چه بهتر؟ گفت: دولت مادر زاد. گفتند: اگر نبود؟ گفت: تنی توانا. گفتند: اگر نبود؟ گفت: دلی دانا. گفتند: اگر نبود؟ گفت: چشمی بینا. گفتند: اگر نبود؟ گفت: مرگ مفاجات

نقل است که چون مادرش به دبیرستان فرستاد چون به سوره لقمان رسید و به این آیت رسید «ان اشکرلی و لوالدیک» خدای میگوید مرا خدمت کن و شکر گوی و مادر و پدر را خدمت کن و شکر گوی. استاد معنی این آیت میگفت. بایزید که آن بشنید بر دل او کار کرد. لوح بنهاد و گفت: استاد مرا دستوری ده تا به خانه روم و سخنی با مادر بگویم. استاد دستوری داد. بایزید به خانه آمد. مادر گفت: یا طیفور به چه آمده ای؟ مگر هدیه ای آورده اند یا عذری افتادست؟ گفت: نه که به آیتی رسیدم که حق میفرماید ما را به خدمت خویش و خدمت تو. من در دو خانه کدخدایی نتوانم کرد. این آیت بر جان من آمده است. یا از خدایم در خواه تا همه از آن تو باشم و یا در کار خدایم کن تا همه با وی باشم. مادر گفت: ای پسر تو را در کار خدای کردم و حق خویشتن به تو بخشیدم. برو و خدا را باش. پس بایزید از بسطام برفت و سی سال در شام و شامات میگردید و ریاضت میکشید و بیخوابی و گرسنگی دایم پیش گرفت و صد و سیزده پیر را خدمت کرد و از همه فایده گرفت و از آن جمله یکی صادق بود. در پیش او نشسته بود. گفت: بایزید آن کتاب از طاق فروگیر. بایزید گفت: کدام طاق؟ گفت: آخر مدتی است که اینجا میآیی و طاق ندیده ای؟ گفت: نه! مرا با آن چه کار که در پیش تو سر از پیش بردارم؟ من به نظاره نیامده ام. صادق گفت: چون چنین است برو. به بسطام باز رو که کار تو تمام شد

نقل است که او را نشان دادند که فلان جای پیر بزرگ است. از دور جایی به دیدن او شد. چون نزدیک او رسید آن پیر را دید که او آب دهن سوی قبله انداخت. در حال شیخ بازگشت. گفت: اگر او را در طریقت قدری بود خلاف شریعت بر او نرفتی. نقل است که از خانه او تا مسجد چهل گام بود. هرگز در راه خیو نینداختی حرمت مسجد را 

نقل است که دوازده سال روزگار شد تا به کعبه رسید که در هر مصلی گاهی سجده باز میافکند و دو رکعت نماز میکرد. میرفت و میگفت: این دهلیز پادشاه دنیا نیست که به یکبار بدینجا برتوان دوید. پس به کعبه رفت و آن سال به مدینه نشد. گفت: ادب نبود او را تبع این زیارت داشتن. آن را جداگانه احرام کنم. بازآمد سال دیگر جداگانه از سر بادیه احرام گرفت و در راه در شهری شد. خلقی عظیم تبع او گشتند. چون بیرون شد مردمان از پی او بیامدند. شیخ باز نگریست. گفت: اینها کی اند؟ گفتند: ایشان با تو صحبت خواهند داشت. گفت: بار خدایا! من از تو در میخواهم که خلق را به خود از خود محجوب مگردان. گفتم ایشان را به من محجوب گردان. پس خواست که محبت خود از دل ایشان بیرون کند و زحمت خود از راه ایشان بردارد نماز بامداد بگزارد پس به ایشان نگریست. گفت: «انی انا الله لا اله الا انا فاعبدونی». گفتند: این مرد دیوانه شد. او را بگذاشتند و برفتند و شیخ اینجا به زبان خدای سخن میگفت. چنانکه بر بالای منبر گویند: حکایة عن ربه. پس در راه میشد. کله سر یافت بر وی نوشته: صم بکم عمی فهم لایعقلون. نعره ای زد و برداشت و بوسه داد و گفت: سر صوفی ای مینماید در حق محو شده و ناچیز گشته نه گوش دارد که خطاب لم یزلی بشنود نه چشم دارد که جمال لایزالی بیند نه زبان دارد که ثنای بزرگواری او گوید نه عقل و دانش دارد که ذره ای معرفت او بداند. این آیت در شان اوست. و ذوالنون مصری مریدی را به بایزید فرستاد. گفت: برو و بگو که ای بایزید! همه شب میخسبی در بادیه و به راحت مشغول میباشی و قافله درگذشت. مرید بیامد و آن سخن بگفت. شیخ جواب داد: ذوالنون را بگوی که مرد تمام آن باشد که همه شب خفته باشد چون بامداد برخیزد پیش از نزول قافله به منزل فرود آمده بود. چون این سخن به ذالنون باز گفتند بگریست و گفت: مبارکش باد! احوال ما بدین درجه نرسیده است و بدین بادیه طریقت خواهد و بدین روش سلوک باطن

نقل است که در راه اشتری داشت زاد و راحله خود بر آنجا نهاده بود.کسی گفت: بیچاره آن اشترک که بار بسیار است بر او و این ظلمی تمام است. بایزید چون این سخن به کرات از او بشنود گفت: ای جوانمرد! بردارنده بار اشترک نیست. فرو نگریست تا بار بر پشت اشتر هست؟ بار به یک بدست از پشت اشتر برتر دید و او را از گرانی هیچ خبر نبود. گفت: سبحان الله! چه عجب کاریست. بایزید گفت: اگر حقیقت حال خود از شما پنهان دارم زبان ملامت دراز کنید و اگر به شما مکشوف گردانم حوصله شما طاقت ندارد با شما چه باید کرد؟ پس چون برفت و مدینه زیارت کرد امرش آمد به خدمت مادر بازگشتن. با جماعتی روی به بسطام نهاد. خبر در شهر اوفتاد اهل بسطام به دور جایی به استقبال او شد. بایزید را مراعات ایشان مشغول خواست کرد و از حق باز میماند. چون نزدیک او رسیدند، شیخ قرصی از آستین بگرفت. و رمضان بود. به خوردن ایستاد. جمله آن بدیدند از وی برگشتند. شیخ اصحاب را گفت: ندیدید. مساله ای از شریعت کار بستم همه خلق مرا رد کردند. پس صبر کرد تا شب در آمد. نیم شب به بسطام رفت فرا در خانه مادر آمد گوش داشت. بانگ شنید که مادرش طهارت میکرد و میگفت: بار خدایا! غریب مرا نیکو دار و دل مشایخ را با وی خوش گردان و احوال نیکو او را کرامت کن. بایزید آن میشنود گریه بر وی افتاد پس در بزد. مادر گفت: کیست؟ گفت: غریب توست. مادر گریان آمد و در بگشاد و چشمش خلل کرده بود و گفت: یا طیفور! دانی به چه چشم خلل کرد؟ از بس که در فراق تو میگریستم و پشتم دو تا شد از بس که غم تو خوردم.نقل است که شیخ گفت: آن کار که باز پسین کارها میدانستم پیشین همه بود و آن رضای والده بود و گفت: آنچه در جمله ریاضت و مجاهده و غربت و خدمت میجستم در آن یافتم که یک شب والده از من آب خواست. برفتم تا آب آورم در کوزه آب نبود. و بر سبو رفتم نبود در جوی رفتم آب آوردم. چون باز آمدم در خواب شده بود. شبی سرد بود کوزه بر دست میداشتم چون از خواب در آمد آگاه شد. آب خورد و مرا دعا کرد که دید کوزه بر دست من فشرده بود گفت: چرا از دست ننهادی؟ گفتم: ترسیدم که تو بیدار شوی و من حاضر نباشم. پس گفت: آن در فرا نیمه کن. من تا نزدیک روز میبودم تا نیمه راست بود یا نه و فرمان او را خلاف نکرده باشم همی وقت سحر آنچه میجستم چندین گاه از در درآمد

نقل است که چون از مکه میآمد به همدان رسید تخم معصفر خریده بود. اندکی از او بسر آمد برخرقه بست. چون به بسطام رسید یادش آمد خرقه بگشاد مورچه ای از آنجا بدر آمد. گفت: ایشان از جایگاه خویش آواره کردم برخاست و ایشان را به همدان برد. آنجا که خانه ایشان بود بنهاد تا کسی که در التعظیم لامرالله به غایت نبود الشفقة علی خلق الله تا بدین حد نبود. و شیخ گفت: دوازده سال آهنگر نفس خود بودم در کوره ریاضت ملامت بر او میزدم تا از نفس خویش آینه ای کردم. پنج سال آینه خود بودم به انواع عبادت و طاعت آن آینه میزدودم. پس یک سال نظر اعتبار کردم بر میان خویش ـ از غرور و عشق ـ و به خود نگریستم. زناری دیدم و از اعتماد کردن بر طاعت و عمل خویش پسندیدن. پنج سال دیگر جهد کردم تا آن زنار بریده گشت و اسلام تازه بیاوردم. بنگریستم همه خلایق مرده دیدم. چهار تکبیر در کار ایشان کردم و از جنازه همه بازگشتم و بی زحمت خلق به مدد خدای به خدای رسیدم

نقل است که چون شیخ به در مسجدی رسیدی ساعتی بایستادی و بگریستی. پرسیدند: این چه حال است؟ گفتی: خویشتن را چون زنی مستحاضه مییابم و که تشویش میخورد که به مسجد در رود و مسجد بیالاید. نقل است که یکبار قصد سفر حجاز کرد. چون بیرون شد بازگشت گفتند: هرگز هیچ عزم نقص نکرده ای این چرا بود؟ گفت: روی به راه نهادم زندگی دیدم تیغی کشیده که اگر بازگشتی نیکو و الا سرت از تن جدا کنم. پس مرا گفت: «ترکت الله ببسطام و قصدت البیت الحرام» خدای را به بسطام بگذاشتی و قصد کعبه کردی. نقل است که گفت: مردی در راه پیشم آمد. گفت: کجا میروی؟ گفتم: به حج. گفت: چه داری؟ گفتم: دوصد درم. گفت: بیا به من ده که صاحب عیالم و هفت بار گرد من در گرد که حج تو این است. گفت: چنان کردم و بازگشتم

واین هم نقل قول بعضی بزرگان درمورد بایزید

 پرفسوريان ريپكا محقق معروف چكسلواكي درباره‌ بايزيد بسطامي چنين اظهار نظر كرده است:«يك صوفي برجسته و كاملاً از طريقت خاص ايراني بايزيد ( يعني ابويزيد) بسطامي است. كه بيش از همه متقدمان معاصران خود به خلسه‌ي ملكوتي اهميت مي‌دهد. نسلهاي بعدي ( هر چند كاملاً بر ثواب هم نيستند ) وي را منادي وحدت وجود يا صحيح‌تر بگوييم وحدت وجود الهي مي‌دانند كه مبتني بر اين اصل است كه جز خدا هيچ چيز وجود ندارد.» عزيزالدين نسفي نوشته است: « بايزيد را پرسيدند كه اين مقام به چه يافتي؟ فرمود كه به هيچ. گفتند: چون؟ فرمود كه به يقين دانستم، كه دنيا هيچ است ترك دنيا كردم و اين مقام يافتم

دكتر كامل مصطفي شيبي درباره بايزيد بسطامي مي‌نويسد:«ابويزيد بسطامي نيز از معاني كلمات علي(ع) بهره‌ي كافي برده و در كلمات خود از آنها استفاده كرده است، از آن جمله است(طلقت الدنيا ثلاثاً لارجعه ليفيها و صرت الي ربي وحدي) اين همان عبارت معروف علي(ع) است.» در« تاريخ فلسفه در جهان اسلامي» درباره بايزيد بسطامي چنين آمده است 

(از مشهورترين صوفيان قرن سوم هجري است. بيشتر عمر خود را به زهد و پارسايي و رياضت در بسطامگذرانيد. خواست كه از طريق تجريد و فنا به اتحاد نائل آيد و به درجه‌اي رسيد كه گفت:« سبحاني ما اعظم شأني» از او اقوال بسيار نقل شده از آن جمله « دوازده سال آهنگر نفس خويش بودم، و پنج سال آئينه‌ي دل خويش بودم و يك سال در ميان اين هر دو حال مي‌نگريستم، زناري يافتم بر ميان خويش ظاهر، دوازده سال در آن بودم تا ببريدم. پس بنگريستم ديگر بار در باطن خويش زناري ديدم و پنج سال اندر آن نظر كردم تا چگونه ببرم. پس راه آن را كشف افتاد. پس به مردم نگريستم، همه را مرده ديدم، چهار تكبير بر ايشان زدم » نيز اقوالي بدو منسوب است كه كساني‌كه معني آنها را ندانند از زمره‌ي كلمات كفرآميزش خوانند:«به خدا سوگند كه لواي من از لواي محمد بزرگتر است. لواي من از نوري است كه همه جن و انس و پيامبران در زير آن باشند » ( و يا به قولي: لواي او (محمد ص) به نياز است و لواي من از بي‌نيازي) « اگر يكبار مرا ببيني تو را بهتر از آن است كه هزاربار پروردگارت را بيني» «پروردگارا، اطاعت تو مرا بزرگتر است از اطاعت من تو را » جنبيد كوشيد تا كلمات نامقبول بايزيد را تفسير كند و به فهم مردم نزديك سازد

هانري كوربن درباره بايزيد بسطامي چنين نوشته است: ابويزيد طيفور بن عيسي بن سروشان بسطامي نيكانش زرتشتي بودند سپس پدربزرگش سروشان به اسلام گرويد. ابويزيد قسمت اعظم عمر را در شهر بسطام واقع در شمال شرقي ايران كه بسقط‌الرأس او بوده گذرانيد و در سال 234 يا 261هجري در همان جا بدرود حيات گفت. ابويزيد به حق از بزرگترين صوفياني است كه اسلام در طول قرنها پرورده است. تعليماتاو كه بيان بي‌واسطه حيات باطني او بود تحسين و حيرت شخصيت‌هاي گوناگون را برانگيخت در حالي‌كه هرگز وظايف مربي اخلاقي و خطيب را بر عهده نگرفت حتي نوشته‌اي بر جاي نگذاشت. اصول سلوك روحاني او از طريق روايات و پندها و آراء بديع به ما رسيده است و آنها را شاگردان بلافصل او يا چند تن از مردمي كه به ملاقات وي نايل آمده بودند فراهم آورده‌اند و مجموع اين آثار از نظر الهيات و مقامات روحاني داراي ارزش بسيار است. اين نكته‌هاي حكمت‌آميز، در تاريخ روحاني اسلام به شطحيات معروف است. ترجمه‌ي اين كلمه دشوار است و تا حدي مي‌توان آن را به امور عجيب و غيرعادي يا افراط و مبالغه يا سخناني از روي جذبه ترجمه كرد

وفات بایزید بسطامی

سهلکی وفات وی را در سال 234 هجری به سن هفتاد و سه ثبت کرده، سلمی و قشیری و خواند مــیــر نــیــز سـال 234 و سال 261 ذکر کرده اند؛ خواجه عبدالله انصاری یا کاتبان بعضی نسخه های طبقات، سال 261 هجری را درست تر پنداشته اند